عفو در لغت به معنی بخشودن؛ از گناه کسی درگذشتن ، چشم پوشی ، گذشت و بخشایش است و همچنین عفو در اصطلاح حقوق كيفري به معني این است كه با تصويب نهایی نهاد هاي حكومتي اعم از نهاد رهبري، مجلس قانون گذاري ، متوقف نمودن تعقيب متهم و يا بخشودن تمام يا قسمتي از مجازات محكومان صورت مي گيرد. در واقع عفو یکی از اسباب سقوط مجازات است که در قرآن و قوانین و مقررات کشور ما پیش بینی شده است.
عفو به دو نوع عفو عمومی و عفو خصوصی تقسیم می شود:
عفو خصوصي شامل تمام مجازات هاي تعزيري و بازدارنده مي شود و مجازات هاي حدود فقط در موارد خاص پس از آنكه جرم با اقرار متهم به اثبات رسيد و با شرط توبه ممكن است مشمول عفو قرار گيرد. عفو خصوصي تنها پس از صدور حكم محكوميت قطعي امکان پذیر است و حکم محکومیت باید لازم الاجرا باشد.
عفو عمومی حکم قانونی ای است که بر اساس آن دولت بخش یا تمامی از مجرمان را مورد بخشش عمومی قرار می دهد.این نوع از عفو تمام موارد جرم را شامل می شود و بیشتر برای آزادی زندانیان صادر می گردد.
- آثار عفو عمومی پیش از محکومیت قطعی :
عفو عمومی پیش از محکومیت قطعی دعوای عمومی را ساقط می سازد. یعنی اگر متهم تحت تعقیب قرار نگرفته باشد ، تعقیب کیفری بعر از آن هرگز شروع نخواهد شد. حتی اگر تعقیب شروع شده و منتهی به صدور حکم نشده باشد ، تعقیب متوقف خواهد شد.
- آثار عفو عمومی پس از محکومیت قطعی :
هرگاه متهم تعقیب شده باشد و دعوی عمومی به صدور حکم قطعی بیانجامد با عفو عمومی محکومیت ساقط می گردد و مجازات اصلی و تتمیمی و تبعی نیز ساقط ،اجرای مجازات متوقف و حکم از سجل کیفری نیز حذف خواهد شد.
جرایمی که مجازات آنها مشمول عفو نمی شود عبارتند از :
- قاچاق چیان حرفه ای با تشخیص رئیس قوه قضائیه
- موارد حق الناس
- سرقت مسلحانه
- تجاوز به زنای عنف
- مصادیق مهم جرایم از قبیل جاسوسی،محاربه ، قاچاق سلاح و مهمات ، اختلاس ،ارتشاءو آدم ربایی
- محکومین به جرائم مستوجب حد شرعی و رجم و اعداام مانند زنای محصنه و لواط مشروط به اینکه جرم آنان با شهادت شهود عادل ثابت شده باشد.
مطابق آیین نامه کمیسیون عفو و بخشودگی در مورد محکومین به حبس یا جزای نقدی ناشی از جرایم غیر مواد مخدر که به علت عجز از پرداخت آن زندانی می باشند پیشنهاد یا درخواست عفو در صورتی قابل طرح است که:
- محکوم در زندان به سر ببرد
- محکوم علیه مدعی خصوصی نداشته باشد یا رضایت وی جلب و یا ترغیب پرداخت ضرر و زیان مورد حکم باشد .
- مجازات در حدی که اجرا شده در روحیه محکوم علیه موثر و موجب تنبیه او شده باشد .
- محکوم علیه در حبس دایم ده سال و در مورد سایر محکومیتهای ناشی از جرایم عمدی یک سوم و در مورد جرایم غیر عمدی یک چهارم از مدت محکومیت خود را تحمل کرده باشد .
رویه جاری در خصوص عفو :
عفو به دو شکل موردی و معیاری مورد بررسی قرار می گیرد. در حال حاضر و در قانون ایران مبنای عمل کمیسیون عفو و بخشودگی قوه قضاییه است. 1- عفو موردی : شیوه ی رسیدگی به درخواست های عفو موردی بدین صورت است که درخواست های عفو ابتدا به صورت موردی در کمیسیون های عفو استانی و یا در سازمان قضایی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و یا در سازمان تعزیرات حکومتی مورد بررسی قرار می گیرد و پس از طی مراحل مقدماتی و در صورت موافقت کمیسیون های عفو بدوی، پرونده عفو جهت اظهار نظر نهایی به کمیسیون مرکزی عفو وبخشودگی قوه قضاییهارسال می گردد. در صورت موافقت با درخواستهای عفو مطرح شده ، لیستی نهایی از بخشوده شدگان به محضر ریاست محترم قوه قضاییه ارسال و سپس به محضر مقام معظم رهبری می رسد و چنانچه مقام معظم رهبری با عفو موافقت فرمایند مراتب جهت اعمال و اجرای عفو به مراجع قضایی و سازمان های مربوطه اعلام می شود.
2– عفو معیاری ، بدین معنا است که معیارها و ضوابط عفو محکومین، توسط کمیسیون عفو و بخشودگی قوه قضاییهمورد بررسی قرار می گیرد.
مطابق آیین نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومینافراد ذیل می توانند درخواست عفو را پیشنهاد دهند :
- رئیس دادگستری مربوط
- دادستان مربوط
- قاضی ناظر زندان مربوط
- رئیس زندان مربوط
- محکوم علیه
- پدر و مادر و همسر و فرزندان محکوم علی